Digitaliseringsstrategie

Samenvatting Handreiking digitaliseringsstrategie

Digitalisering dringt door tot in de haarvaten van onze samenleving en economie. Of het nu gaat om de energietransitie, de mobiliteitstransitie, de circulaire economie of om gezondheid en welzijn, een digitale strategie is verbonden aan de maatschappelijk en economische opgaven van gemeenten.

Gemeenten zijn naast gebruikers in toenemende mate ook producenten van data, onder meer op het gebied van duurzame energie, slimme mobiliteit, gezond stedelijk leven, veilige leefomgeving, etc. Met de komst van 5G-netwerken en allerlei sensoren krijgen gemeenten er de komende jaren een veelheid aan data- en informatiebronnen bij. Met name op het snijvlak van verschillende sectoren (elektrische mobiliteit, smart grids, klimaatbeheersing, slimme verlichting en duurzame energieopwekking, maar ook in het sociaal domein) vormen ICT en data een verbindende schakel over verkokerde gemeentelijke systemen heen. Daarmee krijgen (real-time) data een steeds belangrijkere sturingsfunctie voor beleid en uitvoering binnen gemeenten.

Digitalisering vraagt nu om een integrale visie op het onderwerp en verdient een hoge prioriteit bij bestuurders van gemeenten. Er is een toenemend besef dat vrijwel alle gemeentelijke ontwikkelingen een digitale component kennen en dat er een gedegen digitaal fundament moet zijn om dit goed te kunnen faciliteren of te stimuleren. Dit gaat over de digitale infrastructuur (connectiviteit) en de randvoorwaardelijke en ethische kaders voor datagedreven werken of de doorontwikkeling naar een urban data-ecosysteem, een digitale gemeente of een digital twin.

Gemeenten hebben behoefte aan concrete handelingsperspectieven. Feitelijk gaat het om de vraag hoe gemeenten meer regie en proactief beleid kunnen voeren op de inzet van digitalisering en data in samenhang met hun maatschappelijke opgaven. Daarbij is digitalisering een middel – geen doel op zich – waarmee de gemeente haar dienstverlening aan inwoners en bedrijven kan verbeteren. De maatschappelijke en economische opgaven blijven het vertrekpunt voor beleid. Zonder Technology push en te veel aanbod gestuurd beleid.

De 4 pijlers voor gemeentelijke digitalisering

Een digitale gemeente of urban data-ecosysteem komt niet ineens tot stand. Gemeenten kennen verschillende vormen van digitaliseringsbeleid en verkeren daarbij in verschillende stadia. Als ontwikkelroute hanteren we in de handreiking 4 verschillende pijlers voor gemeentelijke digitalisering, waarmee gemeenten zelf aan de slag kunnen en wat uiteindelijk moet bijdragen aan het gewenste data-ecosysteem.

De 4 pijlers om gemeentelijke digitalisering op orde te krijgen vragen om de volgende acties:

• Bouwen aan digitale strategie
• Digitaal fundament versterken (infrastructuur & sensoriek, kennis en capaciteit, coördinatie en governance
• Randvoorwaarden op orde brengen
• Werken aan een urban data-ecosysteem met nieuwe (maatschappelijke en economische) toepassingen en diensten.

Gemeenten ontwikkelen samen met medeoverheden, bedrijven, kennisinstellingen en burgers nieuwe diensten en innovaties met data uit de stad. Dit kan gaan om open maar ook om gesloten data. Het invullen van de juiste randvoorwaarden bepaalt vooral of gemeenten hierop ook daadwerkelijk regie kunnen voeren (denk daarbij aan afspraken over eigendom en (her)gebruik van data en ethische vraagstukken).

De reikwijdte van de gemeente is hierbij niet onbeperkt. In de markt bestaan al veel van private (sociale) dataplatforms en werken partijen zelfstandig aan datadiensten op commerciële basis, waarbij veelal nationale of Europese kaders gelden. Belangrijke aandachtspunten zijn: effectieve marktwerking, gezondheid en welzijn van burgers, invulling van de openbare ruimte en sociaaleconomische aspecten. Met deze punten moet rekening gehouden worden bij inkoop en aanbesteding van digitale diensten en apparatuur.

Belangrijke randvoorwaarden voor gemeenten om uit te werken of te organiseren zijn onder meer:

• Ontwikkel een centraal gedragen visie en start een digitaliseringsprogramma met bestuurlijk mandaat om integraal (dus over de afdelingen heen) uitwerking te kunnen geven aan de 4 pijlers van digitalisering en toe te werken naar een digital ecosysteem in en voor de gemeente.
• Organiseer data-eigendom en datahergebruik, zowel binnen de eigen organisatie als bij leverancierscontracten. Dit voorkomt dubbele investeringen op de korte termijn en lock-in op de langere termijn (als het bij een leverancier wordt belegd).
• Houd oog voor ethische en normatieve vraagstukken. Het uitwerken van een normenkader kan hierbij helpen om misstappen (bijvoorbeeld op het vlak van persoonsgegevens) te voorkomen. Het invoeren van Privacy Impact Assessments en Data Protection Impact Assessments (DPIA) of het consulteren van een ethische commissie zijn daarbij mogelijk oplossingsrichtingen.
• Maak goede afspraken over coalitievorming. De vorming van publiek-private consortia helpt om data gedreven oplossingen tot stand te brengen en (lokale) innovatie te stimuleren en monopolievorming en een vroegtijdige lock-in te voorkomen. Bovendien is veelal meer maatwerk mogelijk dan bij een totaaloplossing van één aanbieder. Dit zorgt er ook voor dat de ontwikkelkosten en verantwoordelijkheden gedeeld worden tussen de partijen, wat mogelijk vraagt om innovatieve aanbestedingsvormen.
• Hanteer de VNG-principes voor verantwoord datagebruik en privacy. Dit biedt kaders voor zaken als standaardisatie, beveiliging, privacy en gegevensbescherming. Het draagt daarmee bij aan de schaalbaarheid van de uiteindelijke oplossing en voorkomt problemen achteraf.
• Werk de financiële en juridische kaders uit. Duurzame inbedding van een digitaliseringsprogramma in de gemeentelijke organisatie vraagt om heldere financiering en juridische randvoorwaarden. Hiermee wordt voorkomen dat de toepassing of ontwikkeling tot stilstand komt zodra het innovatie- of projectbudget is uitgeput. De eerdergenoemde koppeling aan de maatschappelijk taakstelling van de gemeente geldt hierbij als belangrijke legitimatie voor publieke interventies en borgt ook de continuïteit.